Dieta ajurwedyjska – wskazówki dla vaty, pitty i kaphy

Ajurweda to jeden z najstarszych na świecie holistyczny system leczenia. Zrodził się około pięć tysięcy lat temu na terenie starożytnych Indii. Opiera się na założeniu, że zdrowie i dobre sampoczucie psychiczne zależy od stanu równowagi lub nierównowagi pomiędzy ciałem, umysłem i duchem. System ten skupia się w głównej mierze na utrzymaniu dobrego zdrowia czy też prewencji zdrowotnej. Dopiero w drugiej kolejności chodzi w nim o leczenie chorób, których źródło zawsze leży w wewnętrznej nierównowadze pierwiastków czy inaczej żywiołów, które kierują procesami, jakie zachodzą w naszym ciele i umyśle.

Jednym z głównych elementów medycyny ajurwedyjskiej jest dieta. Pożywienie jest lekarstwem. Tak jak nieodpowiednia dieta jest jednym z najważniejszych czynników powstawania nierównowagi w ciele i chorób, tak też prawidłowa dieta służy zapobieganiu i leczeniu chorób. Dotyczy to zarówno sfery cielesnej jak i umysłowej. Pokarm jest nie tylko elementem budulcowym, paliwem oraz wspomagaczem naprawy komórkowej, ale dzięki energii subtelnej jaką niesie, jest w stanie zasilić oraz uleczyć nasze emocje. Ale może je również zaburzyć. Zatem to, co jesz ma wpływ nie tylko na twoje zdrowie fizyczne ale kształtuje także twój nastrój i zdrowie psychiczne.

Dieta ajurwedyjska opiera się na założeniu, że każdy z nas jest inny i inne pokarmy mu służą. W zasadzie nie ma dobrych i złych pokarmów. Jeden rodzaj żywności będzie sprzyjał zdrowiu jednych ale niekorzystnie wpływał na zdrowie i samopoczucie innych. Aby określić optymalną dla nas dietę, należy najpierw sprawdzić jaka dosza u nas dominuje. Lekarze ajurwedyjscy są w stanie ją określić na bazie obserwacji naszej fizjonomii i zachowania oraz na bazie obserwacji pulsu, skóry czy języka. Ale podstawowe badanie możesz też zrobić we własnym zakresie. O tym jak ustalić naszą przewodnią doszę pisałam w tym artykule.

Agni – ogień trawienny

W ajurwedzie odpowiednia dieta jest podstawowym warunkiem zdrowia wszystkich tkanek. Ajurweda rozróżnia 7 rodzajów tkanek: osocze, krew, tłuszcz, mięśnie, kości, szpik kostny i nerwy oraz tkankę rozrodczą. Składniki pokarmowe przenikają kolejno do poszczególnych tkanek, jednak jeśli esencja pokarmu nie będzie odpowiednia, żadna z warstw tzw. dhatu nie będzie mogła prawidłowo funkcjonować. Jednak sama dieta nie będzie w stanie zagwarantować zdrowia, jeśli pokarm który przyjmujemy nie będzie odpowiednio strawiony i przyswojony przez nasz organizm. Aby składniki pokarmowe mogły zostać odpowiednio wykorzystane ogień trawienny w naszym ciele tzw. agni musi być silny, w przeciwnym razie dojdzie do tworzenia i akumulacji toksyn w przewodzie pokarmowym.

Agni to rodzaj energii, który zapewnia prawidłowe funkcjonowanie metabolizmu, łącznie z wchłanianiem i przyswajaniem składników pokarmowych. Metabolizm może zostać zaburzony bądź przez nieodpowiedni pokarm, bądź przez stres i negatywne emocje. Dochodzi wówczas to tworzenia się tzw. ama czyli toksyn, które odkładają się w najbardziej osłabionych organach. Ama powstaje w ciele tylko wtedy, gdy agni jest zaburzone na skutek nierównowagi. Dlatego aby nasz organizm mógł dobrze trawić, przyswajać i wydalać pokarm konieczny jest silny ogień trawienny.

Oznakami słabego agni są na przykład przybieranie na wadze, niestrawność, zaparcia, wzdęcia i gazy, bóle brzucha, biegunki, nadkwasota czy zgaga. Jeśli doświadczasz któregoś z powyższych symptomów, w twoim przewodzie pokarmowym na pewno zakumulowały się toksyny. Sama zmiana diety wówczas jednak już nie wystarczy, ponieważ toksyny dalej będą blokowały odpowiednie przyswajanie składników odżywczych. Organizm należy najpierw oczyścić od wewnątrz. Najlepszym sposobem oczyszczania jest ajurwedyjski zabieg pancha karma. Możesz też zastosować rytuał uproszczony w domu, polegający na stosowaniu krótkiego postu, a następnie wdrożeniu odpowiedniej, lekkostrawnej diety, regularnym olejowaniu ciała oraz gorących kąpielach ułatwiających pozbywanie się toksyn. Dopiero po etapie oczyszczania możesz przystąpić do stosowania diety dopasowanej do aktualnego stanu twojej doszy.

Pokarmy a nastrój. Teoria smaków

To, że będziesz regularnie spożywać posiłki o cechach równoważących twoją doszę, nie musi jednak wcale oznaczać, że twoje zdrowie powróci automatycznie do równowagi. Ajurweda postrzega żywność w szerszym sensie, niż robi to zachodnia nauka. Według ajurwedy jedzenie to coś więcej niż sam skład chemiczny jak proteiny, aminokwasy, minerały czy witaminy. Każdy pokarm zawiera w sobie jeszcze element energii subtelnej. Ajurwedyjska teoria smaku to w zasadzie teoria energii.

Ajurweda postrzega każde ludzkie doświadczenie jako pokarm. Otaczający nas świat jest na swój sposób trawiony przez 5 zmysłów. Idee i koncepcje są trawione przez umysł i intelekt, natomiast emocje i pokarmy są trawione przez ciało. W ujęciu energetycznym ostry smak, kąpiel parowa, palący smak goździków, pobudzające działanie intensywnego masażu, wibrująca barwa czerwieni czy nawet ostre słowa i złość wszystkie te rzeczy wywierają na naszą psychofizyczność ten sam „ognisty” w swojej naturze wpływ. Energia tych rzeczy i przedmiotów, będąca jednocześnie pokarmem dla ciała i umysłu, zmienia biochemię naszego organizmu, żeby w końcu stać się substancją, z jakiej składają się nasze komórki i tkanki. Zatem według ajurwedy cały nasz styl życia jest swoistą dietą zarówno dla ciała jak i umysłu. Albo nasze myśli i zachowania mają charakter odżywczy i wspierają nasze zdrowie, albo powodują, że nasze ciało i umysł tracą równowagę, prowadząc w dłuższej perspektywie do różnorodnych chorób.

Pokarm, który spożywamy ulega w naszym ciele rozkładowi na 3 substancje. Największą część stanowi malas czyli produkty przemiany materii, które ulegają wydaleniu z organizmu. Drugą warstwę stanowią wszystkie składniki pokarmowe, które tworzą i biorą udział w procesach naprawczych tkanek. Trzecia substancja to tzw. warstwa subtelna czyli smak potraw i napojów, będąca ukrytą inteligencją, która wpływa na cechy twojego umysłu i emocji. I tak na przykład słodkie pokarmy wywołują słodkie nastroje, poczucie zadowolenia, kwaśna w smaku żywność wywołuje gwałtowne w swym charakterze poczucie skwaszenia itd.

Na najgłębszym poziomie świadomości nasze ciało i umysł wiedzą, że smaki i emocje stanowią jedność i powodują te same efekty. W ajurwedzie zresztą na obie rzeczy istnieje to samo określenie: rasa lub esencja. Sześć ras to smaki zarówno naszych emocji jak i pożywienia. Emocje to smaki naszych doświadczeń. Niezależnie od tego, czy smak znajduje swój początek w twoich myślach czy w pożywieniu wywiera on zawsze ten sam wpływ na świadomość.

Jeśli spożywamy zbilansowany zestaw smaków, nasz umysł także znajduje się w stanie równowagi, co z kolei prowadzi do zrównoważonego życia. Jeśli natomiast w jakimś ze smaków występuje dysproporcja, tracimy harmonię. I tak zjedzenie miski papryczek chili przez osobę w typie pitta lub jeśli jest ci gorąco i jesteś poirytowany to jak dolewanie oliwy do ognia. Jeśli natomiast poziom ognia jest niski, szczypta ostrości doda życiu zbawiennej iskry.

Ale nie tylko żywność reguluje nasz nastrój. Także nasze emocje wpływają na pokarmy, które przygotowujemy, spożywamy lub trawimy. Emocje stymulują produkcję hormonów regulujących większość naszych procesów fizjologicznych tj. trawienie, wchłanianie czy przyswajanie. Strach na przykład powoduje wydzielanie adrenaliny, która oddziałuje na nerki powodując odwodnienie i osłabione wydzielanie soków trawiennych. W konsekwencji zaburzone zostają procesy trawienne, przez co żywność nie może być odpowiednio strawiona i dochodzi do tworzenia toksyn, które blokują i zaburzają pracę jelit oraz absorpcję składników odżywczych. Zaburzone trawienie i zanieczyszczone jelito to z kolei dwie najważniejsze przyczyny chorób i przedwczesnego starzenia się organizmu.

Co więcej znaczenie ma też to, w jakim nastroju przygotowujemy potrawy. Energia subtelna wykracza poza fizyczne granice danego przedmiotu. Wszelkie zmiany fizjologiczne oddziałują na przepływ energii w naszym ciele. I tak na przykład inny wpływ na przygotowywany pokarm będzie mieć gorąca i spocona ręka, inny – ręka zimna i sucha. Gdy przygotowujemy pokarm w złości, ostra energia naszych myśli przenika do żywności jakbyśmy dodali do niej szczyptę pieprzu cayenne. Złość jest w stanie zmienić w żołądku słodki pokarm w kwaśny i spowodować, że nie będzie on odżywczy tylko zmieni się w truciznę. Innymi słowy złość będzie trawić nas od środka i powodować uczucie zgagi.

Także nasz nastrój, atmosfera i sposób spożywania pokarmów ma znaczenie. Poczucie radości i wdzięczności za pokarm, który spożywamy jest w stanie przemienić żywność w nektar i spowodować, że organizm efektywnie przyswoi wszystkie zawarte w nim substancje pokarmowe. Zatem nasz nastrój i stosunek do jedzenia jest w stanie zmienić cechy naszego pokarmu i albo przekształcić go w toksynę, albo wspomóc dobre trawienie i odżywienie organizmu.

Dieta ajurwedyjska – podstawowe zasady

Zasada równoważenia przeciwieństw

Dieta ajurwedyjska opiera się na jednej podstawowej zasadzie – zasadzie równowagi. Brzmi ona następująco: Jeśli podobne spotka się z podobnym nastąpi przesyt i wystąpi nierównowaga. Aby zrównoważyć dany atrybut należy zneutralizować go czymś przeciwnym.

Zatem jeśli chcesz dobrać dla siebie najodpowiedniejszą dietę:

1. Określ jaka dosza jest u ciebie dominująca (więcej o tym, jak rozpoznać w sobie przewodnią doszę pisałam w tym poście).
2. Sprawdź, jakie są atrybuty danej doszy.
3. Wybieraj pożywienie, które ma cechy przeciwne do dominującej w tobie doszy. Unikaj tych pokarmów, które mają atrybuty twojej doszy głównej.

Atrybuty dosz

Każda z dosz posiada określone atrybuty i cechy charakterystyczne.

Vata znajdująca się pod silnym wpływem żywiołów powietrza i przestrzeni wykazuje właśnie cechy tych żywiołów. Jest sucha, zimna, lekka, szorstka, rozproszona, szybka i ściągnięta. Aby ją zrównoważyć potrzebuje zatem cech przeciwnych czyli tłustości, ciepła, ciężkości, nawilżenia, gęstości, stabilności i słoności czyli cech charakterystycznych dla pitty i kaphy.

Pitta składa się z ognia i wody, jest zatem gorąca, lekka, ostra, kwaśna, płynna i lekko tłusta. Równoważy ją zatem zimno, ciężkość, powolność, gorzki smak, statyczność i słodki smak.

Kapha na którą oddziałują żywioły ziemi i wody przejawia ich atrybuty czyli jest ciężka, zimna, tłusta, powolna, gęsta, statyczna, słodka. Powinna zatem osiągnąć równowagę dzięki takim cechom jak lekkość, gorąco, suchość, ostrość, rozproszenie, mobilność i cierpkość.

Ważnym elementem diety ajurwedyjskiej jest teoria smaków. Ajurweda rozróżnia 6 smaków: słodki, słony, cierpki, ostry, kwaśny i gorzki. Należy spożywać pokarmy reprezentujące wszystkie smaki, ale poszczególne dosze powinny dbać o największą zawartość w diecie pokarmów o równoważących ją właściwościach. I tak:

• Vata powinna spożywać najwięcej pokarmów słonych, kwaśnych i słodkich w smaku, wybierać ciepłe, ciężkie w teksturze i gotowane potrawy oraz dużo pić.
• Pitta powinna wybierać smaki słodkie, gorzkie i cierpkie oraz potrawy chłodne i ciężkie w teksturze.
• Kapha – najlepiej służą jej pokarmy gorzkie, ostre i cierpkie w smaku, te o lekkiej, suchej strukturze oraz podawane na ciepło.

Vata: pokarmy równoważące

Vata jest zimna i sucha zatem najlepsze będą dla niej pokarmy ciepłe i odżywcze o umiarkowanie ciężkiej teksturze. Vaty stosunkowo dobrze znoszą dodatek masła czy innego tłuszczu, który wpływa na nie stabilizująco. Vata powinna tak komponować swoje posiłki, by znalazło się w nich najwięcej pokarmów o smakach: słonym, słodkim i kwaśnym. Ciepłe mleko, śmietana, masło czy ciepłe zupy i duszone potrawy to najodpowiedniejszy pokarm dla vaty. Może również śmiało sięgać po odżywcze orzechy, nasiona oraz masła orzechowe oraz słodkie i soczyste owoce. Najlepszymi napojami dla vaty są ziołowe herbaty oraz ciepła woda z cytryną lub imbirem. Ze względu na niekorzystny dla niej stymulujący charakter powinna wystrzegać się za to kawy i czarnej herbaty. Może używać dużo rozgrzewających i pobudzających trawienie przypraw jak cynamon, kardamon, kmin rzymski, imbir czy goździki.

Pokarmy polecane jedynie w niewielkich ilościach

Wszelkie zimne potrawy jak sałatki, zimne i mocno schłodzone napoje, lody, surowe warzywa, w tym warzywa liściaste nie są wskazane dla vaty. Powinna się również wystrzegać wszelkich napojów słodzonych oraz tych zawierających kofeinę, a także niedojrzałych, cierpkich owoców. Także wszelkie suche i lekkie pokarmy jak czipsy, chrupki, ciastka, paluszki czy pieczywo w nadmiernych ilościach nie są dobre dla vaty.

Pitta: pokarmy równoważące

Pitta powinna spożywać pokarmy chłodne lub ciepłe, ale nie gorące o umiarkowanie ciężkiej teksturze. Idealnymi potrawami dla pitty są te o gorzkim, słodkim i cierpkim smaku. W lecie, gdy energia pitty znajduje się w zenicie, doskonale sprawdzą się dla niej zimne, odświeżające pokarmy jak sałatki, mleko czy lody. Dobrze robi jej również picie ziołowych herbat z miętą czy lukrecją. Podane na zimno musli lub tost z cynamonem sprawdzą się na śniadanie. Pitta będzie dobrze czuć się również na diecie wegetariańskiej. Mięso, szczególnie to czerwone wytwarza w jej ciele zbyt dużo ciepła, którego nie potrzebuje. Mleko, zboża i warzywa to najodpowiedniejsze pokarmy dla pitty.

Pokarmy polecane jedynie w niewielkich ilościach

Pitta powinna wystrzegać się zbyt dużych ilości masła, tłuszczu i tłustych potraw oraz musi ograniczać kwaśne pokarmy jak warzywa octowane, kiszonki, śmietana czy sery. Ocet w sałatkach może zastąpić na przykład sokiem z cytryny. Powinna też unikać spożywania w większych ilościach alkoholu oraz kawy. Pikantne dania i przyprawy zaostrzą w niej dodatkowo element ognia, którego ma w ciele w nadmiarze. Powinna również ograniczyć użycie soli i wystrzegać się mocno solonych pokarmów. Nie dla niej są również orzechy, miód czy gorące napoje.

Kapha: pokarmy równoważące

Kapha powinna wybierać pokarmy ciepłe, lekkie i suche oraz gorzkie, ostre i cierpkie w smaku. System trawienny kaphy najlepiej radzi sobie z lekko gotowanymi pokarmami lub surowymi owocami i warzywami. Korzystne dla kaphy są wszystkie pikantne potrawy kuchni indyjskiej lub meksykańskiej, w szczególności w zimie. Wysuszająca obróbka termiczna jak pieczenie, grilowanie czy smażenie bez tłuszczu jest dla niej zdecydowanie bardziej odpowiednia niż duszenie, gotowanie na parze czy w wodzie. Gorzkie pokarmy jak sałata rzymska, endywia czy tonik pobudzą apetyt kaphy, podobnie jak kmin rzymski, kozieradka, sezam czy kurkuma.

Pokarmy polecane jedynie w niewielkich ilościach

Kapha powinna ograniczać spożywanie nadmiernej ilości słodkich i tłustych pokarmów oraz wystrzegać się zbytniej ilości soli, może ona bowiem doprowadzić do nadmiernego gromadzenia się wody w organizmie. Szkodzą jej również produkty smażone na głębokim tłuszczu. Kapha z jej skłonnością do spożywania nadmiernej ilości kalorii powinna jeść główny posiłek w okolicach południa, kiedy ogień trawienny jest najintensywniejszy a wieczorem zadowolić się lekką, suchą w teksturze kolacją np. kanapką. Oprócz słodyczy i tłustych potraw powinna ograniczać nabiał, mrożoną żywność oraz zimne napoje.

Pory spożywania pokarmów

Według ajurwedy ważne jest nie tylko co i w jaki sposób spożywamy ale także o jakiej porze. Poszczególne pory dnia są naznaczone cechami dominujących w nich energii, które z kolei wpływają również na rytm procesów zachodzących w naszym organizmie, w tym metabolizmu.

Dzień według ajurwedy zaczyna się wraz ze wschodem słońca, w którym dominuje energia kaphy (między godziną 6:00 i 10:00). Od godziny 10:00 do 14:00 znajdujemy się pod wpływem ognistej energii pitty a następne 4 godziny są naznaczone energią vaty. Od godziny 18:00 mamy znowu kolejno energię kaphy, od 22:00 pitty i w nocy do rana energię vaty.

Dla dobrego trawienia pory i obfitość posiłków należy podporządkować dobowym cyklom dosz.

• Kapha w porze porannej i wieczornej powoduje obniżenie zdolności trawiennych układu pokarmowego. Ajurweda zaleca wówczas spożywać lekkie i ciepłe posiłki.
• Pitta zapewnia szczytowy moment działania oginia trawiennego w okolicach południa, dlatego też w tym czasie powinno się przyjmować główny posiłek. Wówczas możemy sobie pozwolić nawet na trochę bardziej ciężkostrawne potrawy jak rośliny strączkowe, surową żywność czy słodkości.
• Vata ze swoją zmienną naturą prowadzi po południu do spadków energii i wilczego głodu. Pomocne okażą się wówczas ciepłe napoje, słodkie owoce oraz działające stabilizująco na vatę orzechy.

Aby system trawienny mógł odpocząć zaleca się zjeśc ostatni lekki ale ciepły posiłek najpóźniej 3 godziny przed snem. Po zachodzie słońca znacząco słabnie siła ognia trawiennego, a organizm koncentruje swoje siły na przyswojeniu składników pokarmowych ze strawionych pokarmów. Po ostatnim posiłku dobrze jest wybrać się na krótki spacer. Taki ruch nie tylko wspomoże trawienie ale także zapewni lepszy sen i regenerację tkankom.